Arkheden Tanrı'ya Yolculuk

 Arkheden Tanrı'ya Yolculuk Birçok Antik Yunan filozofu arkhe görüşünü fiziksel ya da metafiziksel maddelerle bağdaştırmıştır. Ancak hiç düşündünüz mü, bu görüşün doğuşunun sebebi nedir? Aslında, bu sorular bizlerin nasıl var olduğuna, evrenin nasıl oluştuğuna ve bu tarz konulara cevap arayışından doğmuştur. Arkhe ve Tanrı kavramları birbiriyle bağlanabilir. Arkhe, ilk nedeni açıklamak isterken, bazı kesimler Tanrı’nın ya da tanrıların yaratılışta ana rol oynadığını savunur. Bu kişiler, arkhe kavramını kendi içlerinde kabul ederek ilk nedeni Tanrı’ya ya da tanrılara bağlarlar.

Toplumlardaki dinî inançlara göre, onların ilk nedeni Tanrı’dır. Bu görüş, İslam, Hristiyanlık, Yahudilik ve Budizm gibi bilinen dinlerde, yaratılışın rol modeli olarak seçilen dinlere özgü arkhelerle, yani tanrılarla temsil edilir. Kısacası, Tanrı yahut tanrılar her biri birer arkhedir. Şimdi, Tanrı kavramının yolculuğuna değinelim. Bu kavram, insanlık tarihi kadar eski bir geçmişe sahiptir.

İlkel Animizm (Doğa Ruhlarına İnanış): 

Bu kavramda, doğanın ruhları olduğuna inanılırdı. İnsanlar; gök, yıldırım, rüzgâr ve dağ gibi doğa unsurlarını ruhsal varlıklar veya güçler olarak görmüştür. Bu dönemde tek bir Tanrı yoktu; hatta “tanrı” kavramı bile yoktu. Sadece doğada var olan çeşitli ruhların bulunduğuna inanılırdı.

Çoktanrıcılık (Politeizm):

İlk tarım toplumlarının gelişimiyle birlikte, insanlar doğa olaylarını ve toplumsal düzeni açıklamak için çok sayıda tanrı tasavvur etti. Mezopotamya, Mısır, Hindistan, Yunanistan ve Roma gibi uygarlıklarda tanrılar, doğa güçlerini ve insan yaşamını yöneten somut varlıklar olarak şekillendi. 

Tek Tanrıcılık (Monoteizm):

Tek Tanrı kavramı, Mısır’daki firavun Akhenaton döneminde belirginleşti. Akhenaton, çok tanrılı Mısır dinine karşı çıkarak sadece tek bir Tanrı’nın olmasını ve ona tapılmasını istemiştir. Bu Tanrı, Aton adlı güneş tanrısıdır. 

Bugünkü anlamıyla tek tanrıcılık, Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam gibi İbrahimî dinlerle şekillenmiştir. Yahudilik, Tanrı Yahve’yi yaratıcı ve İsrail halkının koruyucusu olarak tanımlar. Hristiyanlık, Tanrı’yı üçlü birlik (Teslis) içinde kabul ederken, İslam, Allah’ı tek ve benzersiz bir varlık olarak tanır.

Felsefi Tanrı Kavramları:

Felsefe, Tanrı kavramını soyut bir düzleme taşımış ve onu varoluşun temel ilkesi olarak ele almıştır. Platon, Tanrı’yı evrenin mükemmel ve değişmez "İyi İdeası" olarak görürken, Aristoteles "İlk Hareket Ettirici" fikriyle Tanrı’yı tüm hareketin nedeni olarak tanımlamıştır. Orta Çağ’da ise skolastik düşünce, Tanrı’yı varoluşun en yüksek sebebi olarak değerlendirmiştir. 

Modern ve Seküler Tanrı Görüşleri (17. Yüzyıl ve Sonrası):

Aydınlanma dönemiyle birlikte, Tanrı kavramı sorgulanmaya başlandı. Deizm, Tanrı’nın evreni yarattığını ancak müdahale etmediğini savunurken; Ateizm, Tanrı’nın varlığını reddetti. Panteizm ise Tanrı’yı evrenle bir ve özdeş olarak tanımladı.

---

Şimdi, Tanrı kavramını biraz daha anlamış olduk. Tanrı’nın ortaya çıkmasında en büyük rol oynayan durum, insanların olağan bir olayı anlamlandıramamasıdır. Örneğin, yıldırım düşüyor; fakat insanlar, o dönemin bilimsel ve teknolojik yetersizlikleri nedeniyle bunu açıklayamıyor. Böyle bir durumda, insanlar "birisi bunu yapıyor" diye düşünüyor ve metafiziksel görüşler ortaya çıkıyor. Bu görüşler zamanla evrimleşerek Tanrı modeline dönüşüyor.

Daha sonra, yıldırımın ya da diğer doğa olaylarının nasıl olduğu değil de insanlığın ve yaratılışın "nasıl" ve "neden" olduğuna dair sorular doğmaya başlıyor: İlk kim vardı? İlk madde neydi? İlk neden neydi? Yine, bu sorulara anlam veremedikleri için, bu olaylara "Tanrı" adını koydular. İnsanlar, yarattıkları Tanrı modellerini geliştirerek dinler, görüşler ve inançlar ortaya attı. Sonuç olarak, bazı dinler arkhe inancını reddetmiş ve sadece ilk nedeni Tanrı’ya bağlamış olsa da, Tanrı görüşü de bir arkhedir.

Yazar: Halim Yusuf Pilavcı

12.01.2025 

Kaynakça: 

1. Büyükkal, M. (2019). Felsefe Tarihi (4. Baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi. 

2. Gülşen, Ş. (2021). Felsefi Düşünce ve Din İlişkisi. İstanbul: Literatür Yayınları. 

3. Kaya, A. (2020). Tanrı Kavramı ve Dinler Tarihi. Ankara: İslam Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. 

4. Küçük, İ. (2018). İslam'da Tanrı Anlayışı ve Arkhe Kavramı. İstanbul: Düşün Yayınları. 

5. Plato. (2003). Devlet (Çev. A. Yalçın). İstanbul: Öteki Yayınları. 

6. Aristo. (2005). Metafizik (Çev. S. Oğuz). Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. 

7. Yılmaz, M. (2017). Antik Yunan Felsefesi ve Arkhe. İstanbul: Felsefe Yayınları. 

8. Russell, B. (2012). Felsefenin Tarihi (Çev. F. Y. Yüksek). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları. 

9. Nasr, S. H. (2009). Din ve Bilim: Tarihsel Bir Bakış. İstanbul: İletişim Yayınları.